Kümbet Camii
Kümbet Camii eski adıyla 12 Havariler Kilisesi, Kars’ın turizmde dünyaca ünlü sembolü haline gelmiş önemli mimari eserlerden biri. Ermeni Bagratlı Kralı Abas tarafından MS 932 yılında yapımına başlanan kilisenin tamamlanması yaklaşık beş yıl sürmüştür.
Bin yaşından fazla tarihi geçmişi olan bu kıymetli emaneti ziyaret etmek için Kaleiçi Mahallesine giderseniz Kars Kalesinin güneyinde sizi bekliyor olduğunu göreceksiniz.
12 Havari Kilisesi Tarihi
Bagrat Hanedanına bağlı Bagratlı Krallığı, milattan sonra 10. yüzyılda Kars ve civarında hüküm sürmüş, Ani şehrini himaye etmiş Ermeni-Gürcü krallığıdır. 12 Havariler Kilisesi, Kral Abas tarafından 12 Havari’yi anmak için yaptırılmıştır. Bu sebeple döneminde Hristiyan dünyası için önemi büyük mekanlardan biri olmuştur.
Tam bir ortaçağ mimarisi örneği olan 12 Havariler Kilisesinin, kimi araştırmacılara göre asıl adı, Katedral’dir. On dokuzuncu yüzyıla kadar da birçok kaynakta Katedral olarak bahsi geçen yapının kubbesinde bulunan ve 12 havariyi simgelediği düşülen kabartmalardan dolayı, sonradan bu isimle anılmaya başladığı iddia edilmektedir.
12 Havariler ya da Katedral, bugün de dünyanın her yerinden Kars’a gelen yabancı turistler tarafından ziyaret edilen, Hristiyanlar için kutsallığını korumaya devam eden mekanlardandır.
Kars Kümbet Camii Tarihi
Selçuklular, 1064 yılında Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya girer, Kars’ı fethederler ve 12 Havariler kilisesini camiye dönüştürürler. Yeniden Osmanlı himayesine girmeden önce Moğol istilasına uğrayan bölgede birçok eser ağar tahribat gördüğü halde Kümbet Camii’ne pek dokunulmadığını söyleyebiliriz. Kars Kalesini neredeyse yerle bir eden Timur, belki de o dönemde camii olarak kullanılmasından dolayı, 12 Havariler Kilisesine yani Kümbet Camii’ne dokunmaz.
1579 yılında Osmanlı’nın şehri ele geçirmesinin ardından cami olarak kullanılmaya başlanır. 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşına kadar Kümbet Camii müslümanların ibadet ettiği kutsal bir mekandır. Ruslar bölgeyi işgal ettikten sonra bir kez daha kilise dönüştürülür. Bu sefer Ortodoks Kilisesi olarak kullanılmaya başlanır.
1918 yılında, Kars yeniden Türklerin eline geçer. 12 Havariler / Katedral bir kez daha camiye dönüştürülür. Hemen bir yıl sonra 1919’da Türkler’in Kars’tan çekilmesiyle ilk işlevine, Ermeni Kilisesine dönüştürülür. 1920’de Kars’ın Türkiye Cumhuriyeti topraklarına yeniden dahil edilmesini takiben bir kere daha camiye dönüştürülür. 1960’lı yıllardan 1981 yılına kadar müze olarak kullanılır. 1993 yılından beri camii olarak halkın hizmetine açılır.
12 Havariler Kilisesi Mimari Plan
Havariler kilisesinin yapımında kullanılan bazalt taş, bölgenin antik mimarisinin ortak noktasıdır. Düzgün kesme bazalt taş, rengi ve muazzam duvar işçiliği ile bölge mimarisinin etkileyici unsurlarından biridir diyebiliriz. Tipik Ermeni kilisesi özelliklerini taşıyan bin yaşındaki 12 Havariler Kilisesi kare zemin plan üzerine yuvarlak kubbeli dört nişle açılır. Kubbe, merkez kareden yükselir, dört apsis de kubbeyi çevreler. Yapının ana giriş kapısı, kilisenin batısında kalır; güney ve kuzey yönlerinde de giriş kapısı bulunmaktadır. Kuzey-güney cephesindeki pencerelerden mekanın aydınlatılması sağlanmaktadır.
Doğu’nun Ayasofyası
Merkezi planı birleştiren kubbeli bazilika tipi mimarisi ile 12 Havariler Kilisesi, İstanbul’daki Ayasofya Camii’nin mimari olarak bir benzeri olması sebebiyle Doğu’nun Ayasofya’sı olarak anılmaktadır.